Προλεγόμενα
Η μάσκα αποτελεί ένα από τα πιο αγαπημένα και μελετημένα αντικείμενα υλικού πολιτισμού στην ανθρωπολογία, με την διαπολιτισμική και δι-ιστορική εμβέλεια του φαινομένου να είναι πραγματικά αξιοσημείωτη (Pollock 1995: 581). Στη διάρκεια της πανδημίας Covid-19, η αντιεπιδημική μάσκα[1] αναδείχθηκε στην Ελλάδα και όχι μόνο, ως ένα από τα βασικότερα και μακροβιότερα μέσα υγειονομικής προστασίας κατά του κορωνοϊού. Η μάσκα σύντομα μετατράπηκε σε αντικείμενο καθημερινής θέασης (Leone, 2020) και η χρήση της έγινε τόσο διαδεδομένη που, σύμφωνα με υπολογισμούς, απορρίπτονται 129 δισεκατομμύρια μάσκες παγκοσμίως κάθε μήνα. (Xu & Ren, 2021). Παράλληλα, κάποιοι μιλούν για μια αναδυόμενη «κουλτούρα της μάσκας» στη Δύση[2], λόγω, μεταξύ άλλων, της αξιοσημείωτης διάχυσης των αναπαραστάσεων της στην pop κουλτούρα[3]. Για τη Matuszak (2022) η μάσκα αποτελεί «σύμβολο της εποχής μας».
Ενόσω οι μελέτες για τη μάσκα πληθαίνουν συνεχώς, ιδίως εντός του βιοϊατρικού παραδείγματος των θετικών επιστημών, στις κοινωνικές επιστήμες φαίνεται να υπάρχει μια σχετική επιφυλακτικότητα εξέτασης του φαινομένου. Αυτό οφείλεται στην αδυναμία των κοινωνικών ερευνητών να από-οικειοποιήσουν το οικείο βιοϊατρικό σύστημα, να προβληματοποιήσουν τις ιατρικές πρακτικές και λόγους εντός μιας εντατικά ιατρικοποιούμενης καθημερινότητας (Illich, 1975) και του δισταγμού τους να προσεγγίσουν τα ιατρικά φαινόμενα πέραν των ορίων της ιατρικής, δηλαδή μετα-ιατρικά (Nichter, 1992). Η προσέγγιση, όμως, της πανδημίας αμιγώς με τους όρους των επιστημών της ιατρικής, της επιδημιολογίας και της στατιστικής και η έμφαση στο λόγο των «ειδικών», συσκοτίζει τις κοινωνικοπολιτικές της προεκτάσεις της πανδημίας και αποσιωπά τη φωνή, τις νοηματοδοτήσεις και το καθημερινό βίωμα των υπολοίπων. Οι επιδημίες αποτελούν όχι μόνο βιολογικές αλλά και κοινωνικές διαδικασίες (Lynteris, 2020).
Ακόμη περισσότερο, η βιβλιογραφία «φαίνεται να έχει αμελήσει σε μεγάλο βαθμό να εξετάσει αυτά τα αντικείμενα ως αυτό ακριβώς που υποδηλώνει το όνομα τους: μάσκες, αντικείμενα δηλαδή που καλύπτουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου προσδίδοντας άλλα» (Lynteris, 2018: 443). Αυτό που θα επιχειρήσω, λοιπόν, στη μελέτη μου είναι μια προσέγγιση των αντιεπιδημικών μασκών ως κατεξοχήν μασκών. Στόχος είναι να κατανοήσω μια πτυχή αυτού που οι άνθρωποι κάνουν πάντα: πώς (ανα)κατασκευάζουν δημιουργικά την ταυτότητα τους μέσα από τους λόγους, τις αναπαραστάσεις, τις πρακτικές και τα σύμβολα που αντλούν από τον κόσμο γύρω τους και εν προκειμένω από «τον κόσμο της πανδημίας».
Μέθοδος
Οι υποθέσεις μου βασίζονται στην παρατήρηση, στον προσωπικό αναστοχασμό και σε πολλές άτυπες συζητήσεις με φίλους και γνωστούς την άνοιξη του 2022 στην Αθήνα. Το πεδίο παρατήρησης μου αφορούσε κάθε πλαίσιο στο οποίο κινούμουν, όπως μέσα μαζικής μεταφοράς, χώροι διασκέδασης, πανεπιστήμιο, οικίες φίλων κ.α.. Διενέργησα, επιπλέον, πέντε ημι-δομημένες συνεντεύξεις με άγνωστα άτομα. Όλοι οι συνεντευξιαζόμενοι ήταν ενήλικοι (από 24 έως 41 ετών) σπουδαστές/στριες (τρεις άντρες, δύο γυναίκες) στο ίδιο τμήμα εκμάθησης της ισπανικής γλώσσας, χώρο στον οποίο, επίσης, παρευρέθηκα για παρατήρηση. Στο σύνολο, ακολουθώντας την οπτική του Tim Ingold (2018) για την επιτόπια έρευνα ως διαδικασία στην οποία ο ερευνητής μαθαίνει από τους συνομιλητές-δασκάλους του, επιχείρησα να μελετήσω μαζί με τα άτομα και όχι τα άτομα, να δώσω χώρο στις δικές τους σκέψεις και ερμηνείες, τις δικές τους αλήθειες.
Το χρονικό της μασκοφορίας στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, την εποχή πριν την πανδημία η ιατρική μάσκα ως αντικείμενο και αναπαράσταση ήταν πολύ περιορισμένη και αφορούσε συγκεκριμένα πλαίσια, όπως τα οδοντιατρεία, τα χειρουργεία, τα νοσοκομείο ή εργασίες κινδύνου (λ.χ. εργοστάσια). Συνακόλουθα, η ιατρική μάσκα έφερε τη σημειωτική συνδήλωση της κατ’ εξαίρεση, και συχνά τραυματικής, ιατρικοποίησης του προσώπου. (Leone 2020: 55).
Όταν η πανδημία του Covid-19 άρχισε να λαμβάνει μεγάλες διαστάσεις το Μάρτιο του 2020, λόγω, μεταξύ άλλων της αυξανόμενης παγκοσμιοποίησης και αλληλεξάρτησης (Kleinman & Watson 2006) και της υποβάθμισης του δημόσιου σύστημα υγείας στο νεοφιλελεύθερο πολιτικό συμφραζόμενο (Mbembe, 2020), άρχισαν να υιοθετούνται από τα κράτη μια σειρά «υγειονομικών μέτρων». Αρχικά στην Ελλάδα, όπως και στις περισσότερες Δυτικές χώρες, δεν υπήρχαν αρκετές ιατρικές μάσκες και συνακόλουθα η υιοθέτηση του μέτρου της μασκοφορίας και η θέσπιση της υποχρεωτικότητας της από τις κυβερνήσεις επήλθε, συγκριτικά με πολλά Ασιατικά κράτη, καθυστερημένα. (Leone, 2021).
Σε γενικές γραμμές, στην Ελλάδα η χρήση των μασκών κατέστη υποχρεωτική για πρώτη φορά τον Ιούνιο του 2020 και αφορούσε μόνο εσωτερικούς χώρους. Από τον Νοέμβριο του 2020 έως τον Ιούνιο του 2021 και κατόπιν από τον Ιανουάριο του 2022 έως τον Απρίλιο του ίδιου έτους, η υποχρεωτικότητα αφορούσε τόσο εσωτερικούς όσο και εξωτερικούς χώρους. Επισημαίνω πως η μασκοφορία σε εσωτερικούς χώρους ήταν επιβεβλημένη δίχως παύση από τον Ιούνιο του 2020 έως τον Απρίλιο του 2022. Η πρακτική της μασκοφορίας καθ’ όλη την αναφερθείσα περίοδο παρουσιάζει σημαντικές διακυμάνσεις, άλλοτε σε συνάρτηση με το εκάστοτε κανονιστικό πλαίσιο και άλλοτε ανεξαρτήτως αυτού.
Η επιτελεστικότητα των αντιεπιδημικών μασκών
Σύμφωνα με τους λόγους των συνομιλητών, οι πρωταρχικές λειτουργίες της αντιεπιδημικής μάσκας είναι η προστασία από τον ιό (Leone 2021) ή η προστασία από το διοικητικό πρόστιμο, αναλόγως το πλαίσιο και τη γενική ή ειδική (λ.χ. ηλικία, υποκείμενο νόσημα) αντίληψη περί επικινδυνότητας του ιού. Από τις συζητήσεις μου με τα υποκείμενα και μέσω της ολιστικής προσέγγισης που προτείνει η σημειωτική σχολή Μόσχας-Ταρτού, οι μάσκες φαίνεται να νοηματοδοτούνται και να επιτελούν στον κοινωνικό κόσμο με ποικίλους τρόπους, που υπερβαίνουν τον σκληρό πυρήνα χρήσης τους. Για να διερευνήσω αυτούς τους τρόπους, αντλώ από την κλασική ανθρωπολογική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία η μάσκα αποτελεί ενσώματη τεχνική που συνδέεται στενά με την ταυτότητα χάρη στην ικανότητα της να αποκρύπτει, αποκαλύπτει ή μεταμορφώνει το πρόσωπο που βρίσκεται πίσω από αυτή (Pollock, 1995· Ulrich, 1989· Μarfurt, 1968).
Πράγματι, η ιατρική μάσκα στην περίπτωση, για παράδειγμα, ενός ιατρού λειτουργεί αποκαλυπτικά της ταυτότητας του ως ιατρού, καθώς ανήκει στα παραφερνάλια και το λογοθετικό πλαίσιο του επαγγέλματος του. Επιπροσθέτως, η αντιεπιδημική μάσκα επιτελεί μετασχηματιστικές λειτουργίες. Την ιδιότητα αυτή τονίζει ο Lynteris για την περίπτωση της μάσκας στη Ματζουρία το 1910, όπου «τα υποκείμενα μετατράπηκαν μέσω της μάσκα σε φορείς ενός νέου εκσυγχρονισμού» (2020), σε υποκείμενα μιας νέας ιατρικής λογικής (Lynteris & Poleykett, 2018).
Στην συνθήκη της πανδημίας Covid-19, παρατηρούνται πολλαπλοί λόγοι που συνδέουν τη μάσκα με τον μετασχηματισμό του μασκοφόρου ατόμου σε κοινωνικά υπεύθυνο, πειθήνιο, ευγενικό, αγενή και άλλες ιδιότητες του προσώπου. Ενδεικτικές της συμβολικής πολυσημίας (Cohen, 1979) της μάσκας εντός της ίδιας ερμηνευτικής κοινότητας αποτελούν οι ακόλουθες αφηγήσεις. Σύμφωνα με μια συνομιλήτρια, 24 ετών με ελευθεριακό τρόπο ζωής, μέσω της μάσκας «σου μαθαίνουν να σου επιβάλλονται», σε εξασκούν στην υποταγή, σε μεταμορφώνουν σε «παθητικό και υπάκουο». Δύο άλλες συνομιλήτριες δήλωσαν πως φορούν πάντα μάσκα όταν συζητούν με ένα άγνωστο πρόσωπο για λόγους ευγένειας. Αντιθέτως, ένας άλλος συνομιλητής μου τόνισε πως το να φοράς μάσκα στη διάρκεια μιας συζήτησης είναι «εξαιρετικά αγενές» και «προσβλητικό», «σαν να λες εμμέσως ότι φοβάσαι τον άλλον». Υπενθυμίζω πως το νόημα της μάσκας καθαυτής ως ιατρικού υλικού εξοπλισμού είναι να προστατεύει από τον ιό.
Υπάρχουν, επίσης, λόγοι που συνδέουν τη μασκοφορία με μια έλλειψη ανθρωπινότητας (Leone, 2020), μια μεταμόρφωση των υποκειμένων μέσω της μάσκας σε όντα άλλης τάξης (Tooker, 1983· Crumrine, 1983). Η μάσκα παρομοιάζεται συχνά με «φίμωτρο» ή «ράμφος», λέξεις δηλαδή που παραπέμπουν σε μη ανθρώπινα ζώα. Ο Ιταλός διανοούμενος Roberto Calasso σε ένα δείπνο στην Ιαπωνία περιφρονεί την «κουλτούρα της μάσκας» παρομοιάζοντας την μάσκα με «ράμφος» (Leone, 2020). Σύμφωνα με έναν συνομιλητή μου, η μάσκα «σε καταπιέζει και σε φιμώνει».
Το σημείο, ωστόσο, στο οποίο επικεντρώθηκαν περισσότερο οι συνομιλητές και επομένως θα εστιάσω και εγώ, είναι η ιδιότητα της αντιεπιδημικής μάσκας να κρύβει το πρόσωπο. Χαρακτηριστικά, η 24χρονη συνομιλήτρια μου, που είναι ιδιαίτερα αντίθετη στη χρήση της μάσκας και στην διαχείριση της πανδημίας γενικότερα, θεωρεί πως «πίσω από τη μάσκα κρύβεσαι, δεν σε βλέπουν» και ότι «αυτό που βλέπεις είναι ένα λευκό κενό και όχι ένα πρόσωπο. Φορώντας τη μάσκα «νιώθει απρόσωπη». Το ερώτημα που αναδύεται είναι: τι συμβαίνει όταν το πρόσωπο είναι κρυφό;
Επικοινωνώντας πίσω (;) από τη μάσκα
Όλοι ανεξαιρέτως οι συνομιλητές μού ανέφεραν πως η χρήση της μάσκας δυσχεραίνει την επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους και έδωσαν έμφαση στο ζήτημα της εκφραστικότητας. Συγκεκριμένα, ο 41χρονος συνομιλητής μου δήλωσε πως «η έκφραση δεν εκφράζεται», «μιλάς και λες τζάμπα μιλάω». Η φουρνάρισσα της γειτονιάς μου, την οποία ενώ συναντώ σχεδόν καθημερινά είδα τώρα το πρόσωπο της για πρώτη φορά, όταν ερωτήθηκε πως νιώθει που δεν χρειάζεται να φορά πλέον μάσκα μου απήντησε: «επιτέλους, μπορώ να χαμογελάω στον κόσμο». Στο ίδιο συμπέρασμα τούμπαλιν οδηγεί και η αφήγηση μιας 27χρονης συνομιλήτριας μου, που υποφέρει από κοινωνικό άγχος. Η μασκοφορία σε δημόσιους χώρους με πλήθος αγνώστων προσώπων (λ.χ. μέσα μαζικής μεταφοράς) της δίνει τη δυνατότητα, όπως δήλωσε, να «κρύβεται», το οποίο της προκαλεί ένα αίσθημα «ανακούφισης» . Παρά ταύτα, θα προτιμούσε οι Άλλοι να μην φορούν μάσκα «για να καταλαβαίνει τις προθέσεις τους».
Πράγματι, σύμφωνα με μελέτες στο χώρο της ψυχολογίας (Carbon, 2020· Gori et al., 2021· Kim et al., 2022), η μάσκα επηρεάζει αρνητικά την ανάγνωση των συναισθημάτων. Επίσης, αποκρύπτει βασικά στοιχεία της ταυτότητας, όπως η ηλικία, η ελκυστικότητα και το αίσθημα της εμπιστοσύνης, περιπλέκοντας περαιτέρω την αλληλόδραση (Carbon, 2020). Διαφορετικά συναισθήματα συνδέονται με διαφορετικά σημεία του προσώπου. Έτσι, το θετικό συναίσθημα της χαράς αποκαλύπτεται μέσω από το στόμα, ενώ το αρνητικό του φόβου μέσα από τα μάτια. Σε γενικές γραμμές το στόμα, το οποίο κρύβεται από την μάσκα, αποτελεί το πιο σημαντικό σημείο στην χαρτογράφηση της εκφραστικότητας[4] (Kim et al., 2021). Σύμφωνα με «κινησιακή» θεωρία του Birtdwhistell, μόνο το 30-35% της επικοινωνίας παραμένει λεκτική (McDermott, 1980). Συνακόλουθα, τα μασκοφόρα υποκείμενα αναζητούν εναλλακτικές διόδους επικοινωνίας πέραν του προσώπου (Carbon, 2020). Όπως μου ανέφερε ένας συνομιλητής, o ίδιος «χρησιμοποιεί περισσότερο τα χέρια και “παίζει” περισσότερο με τον τόνο της φωνής». Σε κάθε περίπτωση, όμως, και σύμφωνα με τους συνομιλητές μου, οι εναλλακτικές δεν φαίνεται να υποκαθιστούν την εκφραστικότητα του προσώπου, το οποίο φαίνεται να συνιστά το παλίμψηστο της ανθρώπινης επικοινωνίας (Marino, 2021).
Οι πολιτικές συνδηλώσεις της μάσκας
Στις συζητήσεις με τα υποκείμενα αναδυόταν συχνά το ζήτημα της ελευθερίας. Ο 27χρονος συνομιλητής μου επανέλαβε πολλές φορές στην διάρκεια της συνέντευξης ότι μέσω της υποχρεωτικότητας των υγειονομικών μέτρων «βιάζεται η ελευθερία του». Η 24χρονη συνομιλήτρια μου εξέφρασε ανησυχία για το ότι «οι περισσότεροι θα συνεχίζουν να φορούν μάσκα» και όταν ερωτήθηκε γιατί το πιστεύει αυτό μου αποκρίθηκε πως «έτσι είναι ο άνθρωπος, δεν επαναστατεί». Στο επίπεδο της θεωρίας, διάφορες φιλοσοφικές και συστημικές αναλύσεις έχουν καταπιαστεί με το ζήτημα της ψηφιακής ψυχοπολιτικής και της βιοπολιτικής επιτήρησης κατά την πανδημία[5].
Η πολυπλοκότητα και η θραυσματικότητα του κοινωνικού πεδίου δεν μας επιτρέπει, εντούτοις, να προσεγγίσουμε το ζήτημα μονολιθικά, καθώς η χρήση της αντιεπιδημικής μάσκας δεν νοηματοδοτείται από όλα τα υποκείμενα με τον ίδιο τρόπο. Η περίπτωση ενός 36χρονου συνομιλητή μου, σερβιτόρου σε πολυτελές εστιατόριο είναι χαρακτηριστική, καθώς η χρήση της μάσκας δεν βιωνόταν από τον ίδιο ως καταπίεση και καταπάτηση της ελευθερίας του. Αντιθέτως, εκλαμβανόταν ως ένα μέσο που αφενός τον προστάτευε από τον ιό κατά την εργασία του και αφετέρου του επέτρεπε να μην κάνει αυτό για το οποίο ήταν αναγκασμένος ως εργαζόμενος, δηλαδή να χαμογελά στους απεχθείς για τον ίδιο πελάτες. Η μάσκα, βιωνόταν από τον ίδιο ως ένα όπλο καθημερινής αντίστασης (Scott, 1987). Επιπλέον, όπως μου επισημάνθηκε, η μάσκα για κάποια άτομα παρέχει ένα αίσθημα της ελευθερίας, διότι τους επιτρέπει να συναντούν τα αγαπημένα τους πρόσωπα, χωρίς να κινδυνεύουν ή να φοβούνται τον ιό.
Οι δύο βασικοί λόγοι για τους οποίους ένα ιατρικό εργαλείο, η μάσκα, επιφορτίζεται με πολιτικές σημασίες (Zhang, 2021) και θεωρείται από κάποια υποκείμενα ασυμβίβαστο με την ιδέα της ελευθερίας, είναι οι εξής. Πρώτον, παρεισδύει το ζήτημα της υποχρεωτικότητας καθαυτής. Όπως προελέχθη, πολλοί συνομιλητές μου δυσανασχετούσαν με τις υπερβάλλουσες κρατικές εντολές και απαγορεύσεις. Όπως επισημαίνει ο Χαν (2015), το υποκείμενο της ύστερης νεωτερικότητας είναι επιδοσιακό και όχι πειθαρχικό, αποδέχεται δηλαδή την κατάφαση, ένα ανεξάντλητο «μπορώ» και όχι την άρνηση, τις διαταγές, τα «πρέπει». Είναι ένα υποκείμενο που συμπεριφέρεται ως επιχειρηματίας του εαυτού του (Laval, 2019), αντιστέκεται στους έξωθεν περιορισμούς και οδηγεί μόνο του τον εαυτό του στην αυτοεξάντληση και αυτοεκμετάλλευση, διατηρώντας έτσι μια ψευδή αίσθηση ελευθερίας (Χαν, 2015). Ο δεύτερος λόγος είναι η ιδιότητα της μάσκας να κρύβει το πρόσωπο. Η σημασία του προσώπου στην ανθρώπινη εκφραστικότητα είναι, όπως επεσήμανα, θεμελιώδης. Παράλληλα, η ιδέα της έκφρασης είναι αναπόσπαστη από το εννοιολογικό περιεχόμενο της ελευθερίας κατά το οικείο ιδεολογικό, πολιτισμικό και πολιτικό συγκείμενο[6]. Οι λόγοι που συνδέουν την ανελευθερία με τη μάσκα θυμίζουν αρκετά τους λόγους για την μουσουλμανική μαντήλα: η απόκρυψη του προσώπου σημασιοδοτεί στέρηση της ελευθερίας και καταπίεση, χωρίς απαραίτητα να λαμβάνονται υπόψιν οι νοηματοδοτήσεις των ίδιων των υποκειμένων (Abu-Lughod, 2013).
Η δημιουργική οικειοποίηση των αντιεπιδημικών μασκών
Τα άτομα επιχειρούν να διαχειριστούν την απώλεια του προσώπου μέσω ενός σημειωτικού bricolage γύρω από τη μάσκα (Leone, 2020). Στην προσπάθεια αφενός απόδοσης νοήματος στον εαυτό και στον κόσμο, αφετέρου (ανα)κατασκευής ή επαλήθευσης της ταυτότητας, παρατηρούνται ποικίλες οικειοποιήσεις της αντιεπιδημικής μάσκας μέσω της δημιουργικής διαχείρισης των μηνυμάτων και συμβόλων που επικοινωνεί.
Πρόδηλο της διαδικασίας αυτής είναι το φαινόμενο της χρήσης συμβόλων (λ.χ. εθνόσημων) και λεκτικών μηνυμάτων (“I can’t breath”, ΗΠΑ[7]) πάνω στις μάσκες. Παρατήρησα ανθρώπους στο δημόσιο χώρο, ιδίως μεσήλικες άντρες, να φορούν μάσκα με το ελληνικό εθνόσημο. Το ίδιο συμβαίνει και με αρχηγούς κρατών, πρωθυπουργούς και πολιτικά πρόσωπα εν γένει, ιδίως σε επίσημες συναντήσεις[8].
Λιγότερο έκδηλες είναι άλλες πρακτικές της καθημερινότητας, όπως η επιλογή του υλικού ή του τρόπου χρήσης της μάσκας. Μια 27χρονη συνομιλήτρια, μου αφηγούταν πως έχει μια «καλή μάσκα για τις εξόδους της και μια πιο κοινή». Πολλοί/ες συνομιλητές/τριες ανέφεραν πως επιλέγουν μόνο ιατρικές μάσκες υψηλής προστασίας όταν το πλαίσιο χρήσης αφορούσε χώρους συγχρωτισμού (λ.χ. μέσα μαζικής μεταφορά) ή αυξημένου κινδύνου (λ.χ. νοσοκομεία). Κάποιοι συνομιλητές σε μια προσπάθεια διατήρησης μιας αίσθησης παροδικότητας, απωθούν τη αντιεπιδημική μάσκα στην σφαίρα της ιατρικής αναγκαιότητας,. Ένας 40χρονος, συνομιλητής μου, φωτογράφος στο επάγγελμα και ιδιαίτερα κοινωνικός, επιλέγει την χρήση μόνο ιατρικών μασκών έτσι ώστε να «μην συνηθίσει την πρακτική». Ανέφερε τα εξής: «Δεν την συνδυάζω με τίποτα. Η μάσκα είναι κάτι εκτός από εμένα, δεν με ενδιαφέρει, είναι εκτός. (…) Δεν θέλω να την συνηθίσω και μου φαίνεται γελοίο να την συνδυάζω με τα ρούχα.».
Εκτός από το υλικό της μάσκας, διαφέρουν δημιουργικά και οι τρόποι χρήσης της, δηλαδή το εάν τοποθετείται καλύπτοντας και τη μύτη και το στόμα, μόνο το στόμα, στο πιγούνι, στο χέρι, στη τσέπη/τσάντα ή δεν χρησιμοποιείται καθόλου. Οι συνομιλητές μου ανέφεραν πλήθος τέτοιων διακυμάνσεων, που καθεμία φαίνεται να φέρει διαφορετικές σημειωτικές και συμβολικές συνδηλώσεις. Όπως αναφέρει ο Pizzorno (2019: 50) «με κάθε κίνηση της μάσκας, η ταυτότητα του προσώπου επανα-δημιουργείται».
Πράγματι, μία κίνηση της μάσκας, όπως για παράδειγμα από την πλήρη κάλυψη των αναπνευστικών οδών στην τοποθέτηση στο κάτω μέρος του προσώπου, αρκεί για να μεταπέσει το υποκείμενο από κοινωνικά υπεύθυνο σε αμελή ή αδιάφορο, σε τυχόν αποδέκτη κοινωνικής επίκρισης (λ.χ. βλέμμα, σχόλιο). Η 24χρονη συνομιλήτρια μου δήλωσε απαυδησμένη από την πίεση που ένιωθε στα μέσα μαζική μεταφοράς: «Φοράω την μάσκα, μέχρι το στόμα μην φανταστείς, γιατί δεν μπορώ να τους ακούω». Επίσης, η μη χρήση μάσκας αποτελεί για κάποια υποκείμενα ατομική πράξη αντίστασης σε μια νοούμενη ως υπερχειλίζουσα κρατική εξουσία (Zhang, 2021). Κατά τα λόγια του 27χρονου συνομιλητή μου, η μη χρήση μάσκας αξιολογείται από τον ίδιο θετικά σε κάποια πλαίσια, διότι «του αρέσει όταν κάποιος δεν κάνει κάτι, ενώ είναι υποχρεωμένος, επειδή έτσι είναι σαν να έχει ελεύθερη βούληση». Η αντίσταση στους επιδημικούς ελέγχους αποτελεί σύνηθες φαινόμενο στις δημόσιες υγειονομικές κρίσεις (Fairhead, 2018) και συχνά εκφράζεται στρεφόμενη ενάντια στα τεχνολογικά, αντιεπιδημικά μέσα (εδώ: τις μάσκες).
Τα πρόσωπα είναι «bons à penser»
Προσπάθησα να διερευνήσω τι κάνουν οι μάσκες στην ταυτότητα των υποκειμένων. Σε αυτό το σημείο θα αναφερθώ συνοπτικά σε μια υπόθεση για το πως το κάνουν, από πού αντλούν, δηλαδή, τη μεγάλη σημειωτική και συμβολική τους δύναμη.
Σύμφωνα με τον Pollock (1995), οι μάσκες επιτελούν ενεργώντας πάνω στους ιδιαίτερους τρόπους που η ταυτότητα εκφράζεται σε έναν πολιτισμό. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Goffman (1955), η αρχική σημασία της λέξης «πρόσωπον» στην αρχαία ελληνική γλώσσα (και αντιστοίχως «persona» στην λατινική) σήμαινε τη θεατρική μάσκα και συνεκδοχικά τον ρόλο. Στη συνέχεια, ακριβώς επειδή η μάσκα και ο εαυτός νοούνταν τόσο στενά, η λέξη «πρόσωπο» άρχισε να σημαίνει μόνο τον εαυτό, χάνοντας την αρχική σημασία. Για τον Marino (2021) ζούμε σε μια «κοινωνία προσώπου». Η εικαστική τέχνη του πορτρέτου, το ψυχολογικό φαινόμενο της παρειδωλίας προσώπων, εκφάνσεις της ψηφιακής επικοινωνία (λ.χ. selfies, emojis, emoticons, φίλτρα), το make-up, κ.α., φαίνεται να συνηγορούν προς αυτή τη κατεύθυνση. «Η εμμονή» με το πρόσωπο οφείλεται στο ότι το πρόσωπο αποτελεί την απτή, σαφή πτυχή του αφηρημένου της ταυτότητας (ibidem), το «mis-en-scene» της προσωπικότητας (Tonkin, 1979). Επομένως, η έκφραση της ταυτότητας (η οποία όπως προελέχθη συνέχεται και με την ελευθερία) γίνεται κυρίως μέσω του προσώπου. Αν θεωρήσουμε, επίσης, ότι η αίσθηση της όρασης κατέχει ένα οργανωτικό, ιδεολογικό και σημασιολογικό προβάδισμα έναντι των λοιπών αισθήσεων, ότι, δηλαδή, η κοινωνία μας είναι κατά μεγάλο μέρος οπτικοκεντρική, η ταυτότητα εκφράζεται κυρίως μέσω του ορατού προσώπου.
Όπως αποκαλύπτουν πολλές εθνογραφικές μελέτες, το παραπάνω σχήμα δεν είναι ουκουμενικό και ο τόπος (locus) της ταυτότητας ποικίλει διαπολιτισμικά (Pollock, 1995). Οι Kulina του Αμαζονίου, για παράδειγμα, εκφράζουν και διαπραγματεύονται την ταυτότητα τους κυρίως μέσω ήχων (όπως τραγούδια) και οσμών (ibidem)9. Δεν είναι τυχαίο πως οι λέξεις «ακούω» και «κατανοώ» στη γλώσσα τους ταυτίζονται (ibidem)10. Σε ένα συλλογικό έργο η Classen (2005) αναφέρεται σε πολλές περιπτώσεις «(κ)οσμολογιών», συστημάτων δηλαδή ταξινόμησης με βάση την όσφρηση, όπως τους Όνγκεε των νησιών Ανταμάν και τους Μπατέκ-Νεγρίτο της Μαλαισίας.
Επίλογος
Τα άτομα την εποχή της πανδημίας, ως homines symbolici11 που δημιουργούν και χειραγωγούν σύμβολα (Μitchell, 1995) και ως ερμηνευτικό όντα που έχουν ανάγκη να εννοιολογούν και να ερμηνεύουν τον κόσμο γύρω τους (Cohen, 1979 ), μετέτρεψαν την αντιεπιδημική μάσκα σε ισχυρό σύμβολο επαναδιαπραγματεύσης των ταυτοτητών και χαρτογράφησης του κόσμου τους. Χάρη στη διαλεκτική σχέση μάσκας-προσώπου και υλικών αντικειμένων-ανθρώπων, οι αντιεπιδημικές μάσκες επενεργούν με ποικίλους τρόπους πάνω στα άτομα και ταυτοχρόνως τα άτομα επενεργούν πάνω στις αντιεπιδημικές μάσκες, εντός ενός συνεχούς πλέγματος αλληλεπίδρασης που περιστρέφεται γύρω από ευρύτερες ταυτοποιητικές και νοηματοδοτικές διαδικασίες. Ο κόσμος της πανδημίας και της μάσκας είναι ένας κόσμος σε ρήξη και σε κρίση. Ως εκ τούτου ένας κόσμος που, εάν μελετηθεί, μπορεί να οδηγήσει σε μια πληρέστερη κατανόηση των διαδικασιών που εκτυλίσσονται στην «κανονική κατάσταση» του συστήματος. Αρκεί πρώτα να μετατρέψουμε το οικείο σε ξένο και το ξένο σε οικείο.
[1] Χρησιμοποιώ τον όρο «αντιεπιδημική μάσκα» με σκοπό να συμπεριλάβω κάθε αντικείμενο που χρησιμοποιείται ως μάσκα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όπως η ιατρική, η πάνινη, η αυτοσχέδια, το μαντήλι κ.ο.κ.. Θεωρώ τον όρο «ιατρική μάσκα», που συνήθως χρησιμοποιείται στη βιβλιογραφία, παραπειστικό, καθότι, πρώτον, δεν είναι όλες οι μάσκες ιατρικές (intentio operis) και δεύτερον δεν φοριούνται από όλα τα υποκείμενα και σε κάθε περίσταση για ιατρικούς ή αμιγώς ιατρικούς σκοπούς (intentio auctoris). Αντιθέτως, με τον όρο «αντιεπιδημική μάσκα» προσπαθώ να τονίσω τη συνθήκη μέσα στην οποία το φαινόμενο αναδύθηκε.
[2] Για μια κριτική στην οριενταλιστικού τύπου ουσιοκρατία της «κουλτούρας της μάσκας» στις ασιατικές χώρες βλέπε Zhang, M. (2021).
[3] Σχετικά με την αισθητικοποίηση της μάσκας στην pop κουλτούρα βλέπε ενδεικτικά:
https://www.vogue.com/slideshow/am-i-ready-to-buy-a-formal-mask
https://www.vogue.com/article/masks-fashion-accessories
[4] Θα είχε ενδιαφέρον να διερευνηθεί περαιτέρω εάν και κατά πόσο οι Ασιάτες κατά τη διαδικασία κατανόησης των συναισθημάτων δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στα μάτια, ενώ οι Δυτικοί στο στόμα ή στο σύνολο του προσώπου (ibidem).
[5] Ενδεικτικά αναφέρω: Agamben (2020), Βαθιώτης (2021), Τερζάκης (2021), Χαν (2021).
[6] Το γεγονός πως η ελευθερία και η έκφραση είναι τόσο στενά συνδεδεμένες σε σημείο που η ελευθερία ταυτίζεται σχεδόν με μια συχνά καταναλωτικού τύπου εκφραστικότητα αποτελεί ιστορικό και κοινωνικό κατασκεύασμα, στερούμενο οικουμενικότητας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, για παράδειγμα, το περιστατικό όπου κάτοικοι των προαστίων του Πεκίνου διαμαρτύρονται ενάντια στους περιορισμούς μετακίνησης με το σύνθημα «θέλουμε να μετακινηθούμε για να εργαστούμε». Η ελευθερία εδώ συνδέεται, δηλαδή, με το δικαίωμα στην εργασία και την αξιοπρεπή διαβίωση. Βλ. το σχετικό βίντεο του ειδησεογραφικού πρακτορείου «South China Morning Post»: https://www.youtube.com/watch?v=w1DJTKbc2UE
[7] Για ένα σχόλιο επί της πολιτικής των ταυτοτήτων, όπως εκδηλώνεται μέσω των χρήσεων της μάσκας βλέπε την συνέντευξη του Graham (2020).
[8] Δεν θα να αναφερθώ περαιτέρω στο θέμα γιατί άπτεται περισσότερο ζητήματα αναζωπύρωσης και εργαλειοποίησης του εθνικισμού που νιώθω ότι υπερβαίνουν τους σκοπούς της παρούσης μελέτης. Θα αναφέρω μόνο την πρακτική κάποιων κατοίκων της Μαντζουρίας να σφραγίζουν σε ναούς της αντιεπιδημικές μάσκες, μετατρέποντας τες σε θρησκευτικά φυλαχτά (Lynteris 2020).
[9] O Pollock επισημαίνει την εντύπωση που του έκανε η διαφορά αντίδρασης των Kulina και της συζύγου του όταν ξύρισε τα γένια του, ενόσω βρισκόταν στο πεδίο (1981). Κανένας Kulina δεν φαίνεται να παρατήρησε την αλλαγή, σε αντίθεση με τη σύζυγο του που βρισκόταν σε απίστευτο «σοκ». Η υπόθεση είναι ότι αυτή η διαφορά, όπως και άλλες που παρατηρήθηκαν, οφείλεται ακριβώς στο γεγονός ότι το «locus» της ταυτότητας διαφέρει πολιτισμικά.
[10] Αντιπαράβαλε με το αγγλικό «I see».
[11] H αρχική ιδέα ανήκει στον Ernst Cassirer με το «animal symbolicum» στο “An essay on Man” (1944).
Βιβλιογραφία
- Ελληνόφωνη
Βαθιώτης, Κ. Ι. (2021). Από την τρομοκρατία στην πανδημία. Υποχρεωτικές ιατρικές πράξεις στον πόλεμο κατά του αόρατου εχθρού. Αθήνα: Αλφειός.
Τερζάκης, Φ. (2021). “Επικαιρικό προοίμιο: η κατασκευή μιας πανδημίας”. Στο Ιατρική-Πολιτική. Μια ανθρωπολογική-φιλοσοφική ματιά στις αντιμαχόμενες θεραπευτικές προσεγγίσεις στον σύγχρονο κόσμο. Αθήνα: Αλήστου Μνήμης.
Classen, Κ., Howes D., Synnott, A. (2005). Άρωμα. Η πολιτισμική ιστορία της οσμής. Αθήνα: Πλέθρον.
Han, B. (2015). Η κοινωνία της κόπωσης. Αθήνα: Όπερα.
~ (2021). Η κοινωνία της παρηγοριάς: Ο πόνος σήμερα. Αθήνα: Όπερα.
Illich, Ι. (2010). Η ιατρική νέμεση: H απαλλοτρίωση της υγείας. Θεσσαλονίκη: Νησίδες.
Laval, C. (2019). “Ανθρωπολογία του νεοφιλελεύθερου υποκειμένου”. Kaboom ημερολόγια πριν τη μεγάλη έκρηξη. 6. 29-50.
Mbembe, A. (2020). Nεκροπολιτική. Αθήνα: Εκδόσεις των Συναδέλφων.
- Αγγλόφωνη
Abu-Lughod, L. (2013). Do Muslim Women Need Saving? Cambridge, MA: Harvard University Press όπως παρατίθεται σε Zhang, M. (2021). “Writing against “Mask Culture”: Orientalism and COVID-19 Responses in the West.” Anthropologica, 63(1), 1–14.
Agamben, G. (2020). Που βρισκόμαστε; H επιδημία ως πολιτική. 2η έκδ. Αθήνα: Αλήστου Μνήμης.
Bathrideranath, R. (2020). “The symbol as a cultural identity as well as individual: Wooden mask in The Road by Wole Soyinka”. Journal of Xi’an University of Architecture & Technology.
Carbon C. C. (2020). “Wearing Face Masks Strongly Confuses Counterparts in Reading Emotions”. Frontiers in psychology, 11, 566886.
Cohen, A. (1979). “Political Symbolism”. Annual Review of Anthropology, 8, 87–113. όπως παρατίθεται σε Bathrideranath, R. (2020). “The symbol as a cultural identity as well as individual: Wooden mask in The Road by Wole Soyinka”. Journal of Xi’an University of Architecture & Technology.
Crumrine, N. (1983). “Masks, Participants, and Audience”. In R. Crumrine and M. M. Halpin (eds), The Power of Symbols: Masks and Masquerade in the Americas. Vancouver: University of British Columbia Press, 12–18, όπως παρατίθεται σε Leone, M. (2020). The Semiotics of the Medical Face Mask: East and West, Signs and Media, 1(1), 40-70.
Fairhead, J. (2018). “Postscript: Epidemic history and the Ebola present”. In C. Lynteris and N. H. A. Evans (eds.), Histories of Post-Mortem Contagion: Infectious Corpses and Contested Burials. Pp. 213–221. London: Palgrave Macmillan. όπως παρατίθεται σε Lynteris C., & Poleykett B. (2018) “The Anthropology of Epidemic Control: Technologies and Materialities”. Medical Anthropology, 37(6), 433-441.
Gori, M., Schiatti, L., & Amadeo, M. B. (2021). “Masking Emotions: Face Masks Impair How We Read Emotions”. Frontiers in psychology, 12, 669432, 1-9.
Goffman, E. (1955). “On face-work”. Psychiatry, 18(3), 213–231.
Graham, J. (2020, July 2). The meaning of masks. A collective cry for justice. MIT SHASS. Retrieved from https://shass.mit.edu/news/news-2020-pandemic-masks-anthropology-graham-jones
Kim, G., Seong, S., Hong, S. and Choi, E. (2022). “Impact of face masks and sunglasses on emotion recognition in South Koreans”. PLOS ONE, 17(2), p.e0263466.
Kleinman, A., Watson, J. L. (ed.). (2006). “Introduction: SARS in social and historical context”. In Kleinman, A., Watson, J. L. (eds.), SARS in China: Prelude to Pandemic?. California: Stanford University Press, 1-14.
Leone, M. (2020). “The Semiotics of the Medical Face Mask: East and West”, Signs and Media, 1(1), 40-70.
~ (2021). “The semiotics of the anti-covid-19 mask”. Social Semiotics, 1–7. https://doi.org/10.1080/10350330.2020.1868943
Lynteris, C. (2018). “Plague Masks: The Visual Emergence of Anti-Epidemic Personal Protection Equipment”. Medical Anthropology, 37(6), 442-457.
~ (2020, February 13). “Why Do People Really Wear Face Masks During an Epidemic?” New York Times. Retrieved from https://www.nytimes.com/2020/02/13/opinion/coronavirus-face-mask-effective.html
Lynteris, C., & Poleykett B. (2018) “The Anthropology of Epidemic Control: Technologies and Materialities”, Medical Anthropology, 37(6), 433-441.
Marfurt, L. (1968). “Les Masques Africains”. African Arts, 1(2), 54–60 όπως παρατίθεται σε Bathrideranath, R. (2020). “The symbol as a cultural identity as well as individual: Wooden mask in The Road by Wole Soyinka”. Journal of Xi’an University of Architecture & Technology.
Marino, G. (2021). “Cultures of the (masked) face”. Sign Systems Studies,49(3-4),318-337.
Matuszak, S. (2022, February 20). “Anthropology: Wearing Face Masks as a Cultural Norm”. Yoair Blog. Retrieved from https://www.yoair.com/blog/anthropology-wearing-face-masks-as-a-cultural-norm/
McDermott, R. (1980). “Profile: Ray L. Birdwhistell”. The Kinesics Report. 2(3): 1–16.
Mitchell, W. J. T. (1995). Representation. In Critical Terms for Literary Study. Retrieved from http://www.credoreference.com/entry/uchicagols/representation
Nichter, M. (1992). Anthropological approaches to the study of ethnomedicine. U.K.: Routledge.
Pollock, D. (1995). “Masks and the Semiotics of Identity”. The Journal of the Royal Anthropological Institute, 1(3), 581–597.
Sassatelli, R., & Pizzorno, A. (2019). “The Mask and Identity. A Conversation with Alessandro Pizzorno”. Sociologica, 13(2), 45–53.
Scott, J. C. (1987). Weapons of the weak. New Haven: Yale University Press.
Tooker, E. (1983). “The many faces of masks and masking”. In R. Crumrine and M. M. Halpin (eds), The Power of Symbols: Masks and Masquerade in the Americas. Vancouver: University of British Columbia Press, 12–18. Όπως παρατίθεται σε Pollock, D. (1995). “Masks and the Semiotics of Identity”. The Journal of the Royal Anthropological Institute, 1(3), 581–597.
Tonkin, Elizabeth (1979) “Masks and Powers”, Man (New Series) 14: 237–48. όπως παρατίθεται σε Leone, M. (2020). “The Semiotics of the Medical Face Mask: East and West”, Signs and Media, 1(1), 40-70.
Xu, E. G., & Ren, Z. J. (2021). “Preventing masks from becoming the next plastic problem”. Frontiers of environmental science & engineering, 15(6), 1-14.
Zhang, M. (2021). “Writing against “Mask Culture”: Orientalism and COVID-19 Responses in the West”. Anthropologica, 63(1), 1–14.
Δεν έχεις σοσιαλ και ήταν ο μόνος τρόπος να σε βρω. Είμαι ο Νίκος σήμερα στον ΕΦΚΑ, που σου έπεσε το υπερσύγχρονο κινητό σου κάτω και καθόμουν δίπλα σου. Ελπίζω να το δεις το μήνυμα!!! (6980915122 το κινητό μου)